« پژوهشی درباره‌ی عروض در زبان کردی »
لطیف سلطانی
...........................................
کردها به سببی که بر ما پنهان است حروف ویژه‌ی عربی را مثل خود اعراب تلفظ می کنند و این عجیب است.
سبک شناسی استاد بهار- جلد اول- صفحه‌ی 195 پاراگراف 2
...........................................................
درشعر لهجه‌های زبان کردی کیفیت هجا دخالتی ندارد،درواقع همه‌ی اوزانی که تاکنون در زبان پهلوی یافت شده بر این مبنا استوار است.
وزن شعر فارسی- دکتر خانلری-صفحه‌ی 47 – پاراگراف 3
..........................................................
طبق نظر تنی چند از استادان زبانشناس در میان زبانهای هندو اروپایی تنها دو زبان را می توان یافت که صورت ملفوظ کلمات با شکل مکتوب آنها همسان و برابر است و این دو زبان عبارتند از آلمانی و کردی.
..........................................................
استاد بهار در جلد اول سبک شناسی خود می گوید: بعضی از مخرجها و مصوتهایی که در فارسی از آن به عنوان مجهول نام می برند و در فارسی امروز رواج ندارند، در زبان کردی محفوظ و مستعمل می باشند استاد بهار برای مثال فقط از مصوت ( ۆ ) آنهم بدون علامت( v ) نام می برند،در حالی که آشنایان به زبان کردی می دانند مصوتهای(ۆ – ێ - ﻪ )و بسیاری از مصوتهای مرکب دیگر که در فارسی مجهول خوانده می شوند در کردی هنوز زنده‌اند، اما متاسفانه نه تنها استادان زبان فارسی استادان کرد زبان ادبیات فارسی نیز کمترین توجهی به زبان و ادبیات غنی کردی نمی کنند،و همین عدم توجه و بی مهری باعث شده است که در عروض فارسی با اشکالاتی روبرو شوند و به هنگام تنگ دیدن قافیه و برای رسیدن به وزن مطلوب دست به دامان اختیارات شاعری بزنند و با پینه و وصله کردنهای بیجا و بی مورد وزن مورد نظر را به دست آورند. ما اگر تلفظ درست واکهایی را که در فارسی از آنها به عنوان مجهول یاد می کنند در زبان کردی یاد بگیریم، می توانیم بسیاری از کج رویهار را که در زیر لوای اختیارات شاعری بر شعر زیبای فارسی تحمحل می کنیم اصلاح نموده و وزن دقیق شعر را به دست آوریم.
برای مثال به تقطیع شعری از بابا طاهر توجه کنید:
دلی دارم چو مرغ پا شکسته چو کشتی بر لب دریا نشسته
تقطیع به شیوه‌ی فارسی:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
ِد لی دا ُرم ُچ ُمر ِغ پا ِش کس ِت
U - - - U - U - U - U
-
ُچ کش تی بر ل ب در یا ن شس ت
U - - - U U - - U - U
-
مفاعیلن مفاعیلن فعولن ( هزج مسدس محذوف )
اختیارات:
1- مصراع اول هجای 7 تبدیل هجای کوتاه به بلند ( زبانی ) در حالی که غی درست نیست غێ درست است.
2- مصراع اول هجای 11 تبدیل هجای کوتاه به بلند (وزنی )
3- مصراع 2 هجای 6 تبدیل کوتاه به بلند ( زبانی )
4- مصراع 2 هجای 11 تبدیل کوتاه به بلند ( وزنی )
...............................................
تقطیع به شیوه‌ی کردی:
که از هیچ گونه اختیاراتی استفاده نشده است.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
ِد لی دا روم ُچ مور غێ پا ِش که‌س ِت
U - - - U - _ - U - -
ُچ که‌ش تی به‌ر له بێ ده‌ر یا ن شه‌س ت
U - - - U _ - - U - -
طبق قاعده هجای آخر مصراع اگر کوتاه باشد بلند به حساب آید.
............................................................
واکه‌های( مصوتهای ) خفیف پنهان در زبان کردی:
بنا به تعریف هجا دومین واک هر هجا باید واکه‌ای کوتاه یا بلند باشد، پس در کلماتی مثل ( دڵ – من – گڵ – گڕ و.... ) که ظاهرا پس از همخوان(صامت) آغازین مصوتی وجود ندارد اما در اصل با کمک ابزار آوانگار و علم فونتیک مشخص می گردد که چنین واژه‌هایی از 3 واک تشکیل شده است که دومین واک آنها واکه‌ای خفیف است که در فارسی امروز استفاده نمی شود اما در کردی موجود و رایج است و در زبان ایران باستان نیز هم بوده است که خود استاد بهار هم در سبک شناسی اذعان می دارد که واکه‌هایی در کردی وجود دارد که فارسی امروز فاقد آن است و از آنها به عنوان واکه‌های مجهول نام می برد.
در الفبای کردی عربی برای برای دومین واکه‌ی کلماتی مثل (دڵ، ژن، گڕ ، .... ) علامتی وجود ندارد اما در الفبار کردی لاتین علامت i برای آن تعیین شده است .
دڵ = dill گڕ= girr ژن= jin
...........................................................
واکه‌های ۆ – ێ که استاد بهار آنهارا جزو واکه‌های مجهول زبان فارسی می داند در کردی رایج است اما قرنهاست که در زبان کردی این واکه‌هارا کوتاه به حساب می آورند ولی آوانگار و نیروی شنیدار بهترین معیار برای بلند بودن این واکه‌هاست برای مثال:
الف: شڕ – شێر – شیر
ب: گوڵ – سۆڵ – سوور
چون در زبان کردی واکه‌ی کوتاه ⁄ e کمتر رواج دارد لذا برای مشخص نمودن دامنه‌ی واکه‌های ردیف اول واکه کوتاه ⁄ e را در حرف اضافه‌ی فارسی ( به be )معیار قرار می دهیم هم از طریق آوانگار و هم به کمک نیروی شنیداری متوجه می شویم که امتداد مصوت ێ در واژه‌ی شێر با امتداد واکه‌ی e در حرف اضافه‌ی به متفاوت است و طول واکه‌ی ێ از e بیشتر است پس واکه‌ی ێ را بلند به حساب می آوریم.
در واژه‌های ردیف دوم نیز تفاوت امتداد واکه در هر واژه به خوبی محرز است .
بێ= cvv سۆ= cvv
..........................................................
مصوتهای مرکب در کردی:( مصوتهای مرکب از 2 واکه )
بر خلاف فارسی که فقط در چند واژه‌ی محدود مثل ( َدو ) از دویدن و َجو ( جویدن ) َنو – َرو استفاده می شود در زبان کردی مصوتهای مرکب از تنوع زیادی برخوردار است که همه معادل هجای بلند می باشند = خه‌و، شه‌و ، که‌و ، چاو ، ناو، ڕاو، خوی، نوێ، خوا، سێو، نێو و.....
.......................................................
اکنون تقطیع مقطعهای دو غزل از حافظ و وه‌فایی به دو شیوه‌ی فارسی و کردی:
ای فروغ ماه حسن از روی رخسان شما
آبروی خوبی از چاه زنخدان شما
تقطیع به شیوه‌ی فارسی:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
ای ف رو غ ما ھ حس نز رو ی رخ شا ن ش ما
- U - U - U - - - U - - U U -
- -
آ ب رو ی خو بی از چا ھ ز نخ دا ن ش ما
- U - U - - - - U U - - U U -
- U - -
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن ( رمل مثمن محذوف )
اختیارات( ضروریات ):
1- در مصراع اول هجای 4 تبدیل هجای کوتاه به بلند.
2- در مصراع اول هجای 8 حذف همزه.
3- در هجای 13 تبدیل کوتاه به بلند.
4- در هجای 6 مصراح 2 تبدیل بلند به کوتاه.
5- در هجای 9 مصراع 2 تبدیل کوتاه به بلند.
توجه: بیشتر اختیارات فوق ساخته و پرداخته‌ی عروضیان فارس زبان است که هیچگاه حاضر به کاوش در زبان و ادبیات کردی نبوده‌اند و در نتیجه از شناخت صحیح واکه‌های زبان مادری خود به دور بوده و با استفاده‌ی نابجا از اختیارات ساهکار بی بدیل و کلاسیک زبان خود را به فراموشی سپرده‌اند.
............................
تقطیع به شیوه‌ی کردی:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
ئه‌ی ف روو غێ ما ھ حوس نه‌ز روو ی ره‌خ شا نێ شو ما
- U - - - U - - - U - - - U -
ئا ب روو یێ خوو بی ئه‌ز چا ھ زه نه‌خ دا نێ شو ما
- U - - - - - - U U - - - U -
U -
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن ( رمل مثمن محذوف )
اختیارات( ضروریات ):
1- در هجای 6 مصراع دوم تبدیل هجای بلند به کوتاه ( زبانی )
2- در هجای 9 مصراع دوم تبدیل کوتاه به بلند( زبانی )
.......................................................
از وه‌فایی در همان بحر و وزن حافظ:
گه‌ردشی چاوت قه‌راری، ئاشقی مسکین ده‌با
ساحری چاو به‌سته ئارێ، دڵ ده‌کێشێ دین ده‌با
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
گه‌ر د شی چا وت قه را ری ئا ش قی مس کین ده با
- U - - - U - - - U - - - U -
سا ح ری چاو به‌س ته ئا رێ دڵ ده کێ شێ دین ده با
- U - - - U - - - U - - - U -
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن ( رمل مثمن محذوف )
از هیچ گونه اختیاراتی استفاده نشده است.
استفاده نکردن از اختیارات در بیت وفایی که هموزن بیت حافظ است دلیل بر رجحان وفایی بر حافظ نیست،بلکه‌به علت به فراموشی سپردن واکه‌هایی است که امروزه در فارسی به عنوان واکه‌های مجهول از آنها یاد می کنند و در زبان کردی زنده و رایج اند و خطا از قواعد عروض فنی فارسی است نه از حافظ.
............................................................
شعر زیررا می توان اولین شعر به‌دست آمده‌ی مکتوب به زبان کردی دانست که مربوط به قرون اولیه‌ی اسلام است، این قطعه شعر بر روی قطعه پوستی در شهر سلیمانیه در سال 1921 میلادی کشف شده است و شاعر آن نامشخص است.در این شعر به حمله‌ی عرب و ویران کردن آتشکده‌ها و به اسارت گرفتن زنان و دختران اشاره شده است.
این شعر دروزن دوری و بحر مقتضب سروده شده است بر وزن:
مفعولا ُت مستفعلن َفَعل ( مقتضب مسدس مجبوب )
هورموزگان ڕمان، ئاتران کوژان
وێشان شارده‌وه ،گه‌وره گه‌وره‌کان
زۆرکاری ئاره‌ب، کردنه خاپوور
گنایی پاڵه، هه‌تا شاره‌زوور
شه‌ن و که‌نیکا ،وه دیل بشیا
مه‌ردئازاتلی، وه ڕووی هونیا
ڕه‌وشتی زه‌ڕده‌شت ،مانووه بێ که‌س
بزیکا نیکا ،(هورمزد) وه هیچ که‌س
نکته:در وزن دوری تعداد هجاهای هر مصراع زوج می باشد پس تعداد هجاها در هر نیم مصراع باید فرد باشد. و هرگاه هجای کشیده درپایان نیم مصراع قرار گیرد تبدیل به هجای بلند می شود.
تقطیع بیت اول:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
هور موز گان ڕ مان ، ئا ت ران کو ژان
- - - U - - U - U -
وێ شان شار ده وه ، گه‌و ره گه‌و ره کان
- - - U U - U - U -
-
اختیارات: تنها در هجای پنجم مصراع دوم هجای کوتاه به بلند تبدیل شده است.
.......................................................
تقطیع چند بیت کردی:
از ناری( کاکه حه‌مه‌ی مه‌ریوانی):
نه‌فه‌س سه‌متووره سینه‌م سازو دڵ نه‌ی
حه‌کایه‌ت خوانی دووری تۆن په‌یاپه‌ی
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
نه فه‌س سه‌م توو ره سی نه‌م سا زو دڵ نه‌ی
U - - - U - - - U - -
حه کا یه‌ت خوا نی دوو ری تون په یا په‌ی
U - - - - - - - U - -
U
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل ( هزج مسدس محذوف )
اختیار در هجای 5 مصراع دوم
از سالم: در وزن دوری
ساقی له په‌رد ده‌رهات، جامی شه‌رابی هێنا
دڵ خیره ما له حیره‌ت، مه‌ھ ئافتابی هێنا
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
سا قی له په‌ر ده ده‌ر هات جا می شه را بی هێ نا
- - U - U - - - - U - - - -
U
دڵ خی ره ما له حی ره‌ت مه‌ھ ئا ف تا بی هێ نا
- - U - U - - - - U - - - -
U
مضارع مثمن اخرب( مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن )
اختیار زبانی در هجای 12 هر دو مصراع تبدیل بلند به کوتاه
.......................................................
از نالی: وزن دوری
ده‌ستم له گه‌ردنی خۆت ،هه‌ڵمه‌گره ئه‌ی حه‌بیبه
وه‌بزانه خوێنی خۆمه، یا مننه‌تی ڕه‌قیبه
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
ده‌س تم له گه‌ر د نی خوت هه‌ڵ مه‌گ ره ئه‌ی حه بی به
- - U - U - - - - U - U - -
وه‌ب زا نه خوێ نی خۆ مه یا من نه تی ڕه قی به
- - U - - - - - - U - U - -
U
مضارع مثمن اخرب(مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن)
اختیار زبانی در هجای 5 مصراع دوم تبدیل بلند به کوتاه
سه‌ری کوڵمت له نێو زوڵفی سیادا
ئیشارێکه له‌نووری شه‌وچرادا
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
سه ری کوڵ مت له نێو زوڵ فی س یا دا
U - - - U - - - U - -
ئی شا رێ که له نوو ری شه‌و چ را دا
U - - U U - - - U - -
-
هزج مسدس محذوف( مفاعیلن مفاعیلن فعولن)
اختیار زبانی در هجای چهارم مصراع دوم
...........................................................
از ملای جزیری (وزن دوری):
جاما ژ ده‌ست شاهد، ژه‌نگی ژ دل ده‌شووتن
پیری موغان ژ ڕه‌ندان وه‌ھ وه‌ھ دکر روایه‌ت
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
جا ما ژ ده‌س ت شا هد ژه‌ن گی ژ دل ده شوو تن
- - U - U - - - - U - U - -
پی ری مو غان ژ ره‌ن دان وه‌ھ وه‌ھ د کر ره وا یه‌ت
- - U - U - - - - U - U - -
مضارع مثمن اخرب(مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن)
هیچگونه اختیاری استفاده نشده است.
.........................................................
منابع مورد استفادە: مقدمه‌ای بر عروض فنی در زبان کردی ( اکرام صالحی)
نوای شعر فارسی(قافیه و عروض) دکتر علی ُرخزادی
آشنایی با عروض وقافیە دکتر سیروس شمیسا
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
